کلاهبرداری عبارت از بردن مال دیگری از طریق توسل توأم با سوء نیت به وسایل یا عملیات متقلبانه است. پس از ارائه تعریف در مورد جرم کلاهبرداری به بررسی عناصر تشکیل دهنده این جرم می پردازیم.
عناصر جرم کلاهبرداری
عناصر تشکیل دهنده جرم کلاهبرداری نیز مانند سایر جرایم عبارتند از:
الف) عنصر قانونی جرم کلاهبرداری
ب) عنصر مادی جرم کلاهبرداری
پ) عنصر معنوی جرم کلاهبرداری
لذا در این قسمت به بررسی هر یک از این عناصر در جرم کلاهبرداری می پردازیم و این امر را با بررسی عنصر قانونی این جرم شروع می کنیم
الف) عنصر قانونی جرم کلاهبرداری:
همان طور که در قسمت حقوق جزای عمومی بیان شد عنصر قانونی عبارت است از پیش بینی عمل ممنوعه در قانون. اصل بر اباحه است مگر اینکه قانون خلاف آن را تصریح کرده باشد در خصوص جرم کلاهبرداری قانونگذار بدین شرح جرم بودن این عمل را پیش‌بینی کرده است عنصر قانونی این جرم ماده یک و چهارم قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری مصوب ۱۳۶۷ می باشد لازم به ذکر است که ماده ی ۷۰۴ ۱۰۱ کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی در خصوص کلاهبرداری مرتبط با رایانه صحبت کرده است کلاهبرداری به سه صورت پیش بینی شده است.
انواع کلاهبرداری
۱) کلاهبرداری ساده
۳) کلاهبرداری رایانه ای
کلاهبرداری ساده:
مجازات کلاهبرداری ساده یک تا هفت سال حبس و جزای نقدی معادل مال برده شده است
مجازات این نوع دو تا ده سال حبس و جزای نقدی معادل مال برده شده و انفصال ابد از خدمات دولتی است و اگر از طریق تشکیل شبکه ی آبان باشد مجازات مرتکب به جزای نقدی معادل مجموع آن اموال و انفصال دائم از خدمات دولتی و حبس از ۱۵ سال تا ابد خواهد بود و در صورتی که مصداق مفسد العرض باشد مجازات آن مجازات مفسد فی الارض خواهد بود.
کلاهبرداری رایانه ای
که مجازات آن یک تا پنج سال حبس یا جزای نقدی بیست میلیون ریال تا یکصد میلیون ریال یا هر دو مجازات .
در همه این موارد مرتکب علاوه بر مجازات های فوق به رد مال نیز محکوم می شود. قانونگذار در ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری چنین مقرر داشته است هرکس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکت ها یا تجارت خانه ها یا کارخانه ها یا موسسات مرحوم یا به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد یا به امور غیرواقع امیدوار نماید یا از حوادث و پیش آمدهای غیر واقع بترساند و یا اسم و یا عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور یا وسایل تقلبی دیگر وجوه و اموال یا اسناد یا حواله جات یا قبوض یا مفاصا حساب و امثال آنها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد کلاهبردار محسوب می‌شود.
و علاوه بر روسا حبس به حبس از یک تا هفت سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم می شود در صورتی که شخص مرتکب بر خلاف واقع عنوان یا سمت یا ماموریت از طرف سازمان ها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت یا شرکت‌های دولتی ای یا شوراها یا شهرداری ها یا نهادهای انقلابی و به طور کلی قوای سه گانه و همچنین نیروهای مسلح و نهادها و موسسات مامور به خدمت عمومی اتخاذ کرده یا اینکه جرم با استفاده از تبلیغ عامه از طریق وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو تلویزیون روزنامه و مجله یا ناطق در مجامع و یا انتشار آگهی چاپی یا خطی صورت گرفته باشد یا مرتکب از کارکنان دولت یا موسسات و سازمانهای دولتی وابسته به دولت یا شهرداری ها یا نهادهای انقلابی و یا به طور کلی از قوای سه گانه و همچنین نیروهای مسلح و مامورین به خدمت عمومی باشد علاوه بر رد اصل مال به صاحبش به حبس از ۲ تا ۱۰ سال و انفصال ابد از خدمات دولتی و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده از محکوم می‌شود.
قانونگذار در ماده ۷۴۱ کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی در خصوص کلاهبرداری رایانه ای مقرر داشته است:
هرکس به طور غیرمجاز از سامانه های رایانه ای یا مخابراتی با ارتکاب اعمالی از قبیل وارد کردن تغییر محل ایجاد یا متوقف کردن داده ها یا مختل کردن سامانه ی وجه یا مال یا منفعت یا خدمات یا امتیازات مالی برای خود یا دیگری تحصیل کند علاوه بر رد مال به صاحب آن به حبس از یک تا پنج سال یا جزای نقدی از ۲۰ میلیون ریال تا یکصد میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد. در جرم کلاهبرداری مرتبط با رایانه هرگاه تمهید مقدمات و نتیجه حاصل از آن در حوزه های قضایی مختلف صورت گرفته باشد دادگاهی که بانک افتتاح کننده حساب زیان دیده از بزه در حوزه آن قرار دارد صالح به رسیدگی می باشد .
کلاهبرداری از زمره جرایم یقه سفیدها محسوب می شود.
قانونگذار در ماده ۴ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری در خصوص یکی از فروض کلاهبرداری مشدد از طریق تشکیل شبکه چند نفری چنین مقرر داشته است کسانی که با تشکیل یا رهبری شبکه چند نفری به امر ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری مبادرت می ورزند علاوه بر ضبط کلیه اموال منقول و غیرمنقول ای که از طریق به نفع دولت و استرداد اموال مذکور در مورد اختلاس و کلاهبرداری و رد آن حسب مورد به دولت یا افراد به جزای نقدی معادل مجموع آن اموال و انفصال دائم از خدمات دولتی و حبس از ۱۵ سال تا ابد محکوم می شود و در صورتی که مصداق مفسد فی الارض باشند مجازات آنها مجازات مفسد فی الارض خواهد بود .
ب)عنصر مادی جرم کلاهبرداری ساده:
رکن مادی این جرم در واقع حقیقت و ماهیت عمل ضد اجتماعی است به عبارت دیگر عنصر مادی جرم در حقیقت تبلور خارجی عمل پیش بینی شده در قانون در عالم ماده است .عنصر مادی جرم کلاهبرداری عبارت است از به کار بردن وسیله متقلبانه برای فریفتن دیگری و بردن مال غیر برای ارتکاب جرم کلاهبرداری. ویژگی خاصی در مورد مرتکب جرم شرط نیست به عبارت دیگر مرتکب در جرم کلاهبرداری دارای ویژگی خاصی نیست لذا هر کس می تواند مرتکب جرم شود .رفتار مجرمانه در بعضی از جرایم صرفاً به صورت فعل و در بعضی جرایم صرفاً به صورت ترک فعل و در بعضی دیگر از جرایم هم به صورت فعل و هم به صورت ترک فعل قابل تحقق است حال این سوال در خصوص جرم کلاهبرداری قابل تر خواهد بود که رفتار مجرمانه در جرم کلاهبرداری به چه صورت است؟!
آیا صرفاً به صورت فعل است یا هم از طریق فعل و هم از طریق ترک فعل قابل تحقق است برای پاسخ دادن به این سوال اول باید بدانیم قانونگذار در خصوص یک جرم چه چیزی را ممنوع کرده است و بعد بدانیم این عمل ممنوع شده از جانب قانونگذار در عالم ماده به صورت فعل قابل تحقق است یا ترک فعل یا این که هم از طریق فعل و هم از طریق ترک فعل قابل تحقق است .
همان طور که می دانیم اعمالی را که قانونگذار در خصوص این جرم ممنوع کرده فریب دادن دیگران دیگران و بردن مال آنها است بنابراین رفتار مجرمانه در این جرم فریب دادن دیگران و بردن مال آنها است که به صورت فعل انجام می شود بنابراین رفتار مجرمانه در این جرم به صورت ترک فعل قابل تحقق نیست رفتار مجرمانه در جرم کلاهبرداری باید به شکل فعل مثبت باشد. ترک فعل حتی اگر توأم با سوء نیت بوده و موجب اغفال طرف مقابل و ورود ضرر به وی نیز به شود هیچ گاه نمی تواند عنصر مادی جرم کلاهبرداری قرار گیرد.
